Endik kişi (...?)
El, törü yetilsün
Toklu böri yetilsün
Kadhgu yeme savulsun
-----------------------------------
Tang ata yorıtalım
Budhruç kanın irtelim
Basmıl Begin örtelim
Emdi yigit yuvulsun
-----------------------------------
Tünle bile köçelim
Yamar suyın keçelim
Terngük suvın içelim
Yuvga yagı ovulsun
-----------------------------------
Tegre alıp egrelim
Attın tüşüp yügrelim
Aslanlanyu kökrelim
Küçü anın kevülsün
-----------------------------------
Kırkıp atığ kemşelim
Kalkan süngün çumşalım
Kaynap yana yumşalım
Katgı yagı yuvılsın
-----------------------------------
II
Keldi manga Tat
Kuşka bolup et
Aydım emdi yat
Seni tiler us böri
-----------------------------------
Anıng ışın keçürdüm
Eşin yeme kaçırdım
Ölüm otın içürdüm
İçti bolup yüzi türü
-----------------------------------
Körüp neçük kaçmadıng
Yamar suvın keçmeding
Tavarıngı saçmadıng
Yesün seni ar böri
-----------------------------------
III
Budhraç yeme kudurdı
Alpagutın adhırdı
Süsin yana kadırdı
Kelyelimet irkeşür
-----------------------------------
Basmıl süsin komıttı
Borça kelip yamıttı
Arslan taba emitti
Korkup başı tezginür
-----------------------------------
Orunçak alıp yermedi
Alımlığ körü armadı
Adaşlık üze turmadı
Kalın eren tirkeşür
-----------------------------------
Isıtgan kuyaş kapsadı
Umunçluğ adaş yaysadı
Ertiş suvın keçsedi
Budun adın ürküşür
-----------------------------------
Kelse abang terkenim
Edilgemet Türkünüm
Yadhılmagay terkinim
Emdi çeriğ çergeşür
-----------------------------------
Yandı erinç ograğı
Keldi berü tıgrağı
Özi kuyı ograğı
Alplar kamığ tirkeşür
-----------------------------------
Ertiş suvı Yemegi
Sıtgap tutar bilegi
Kürmet anıng yüreği
Kelgimet irküşür
-----------------------------------
Bıçkas bitik kılurlar
And key yeme berirler
Handın başat tilerler
Basmıl, Çomal tirkeşür
-----------------------------------
IV
Öpkem kelip ogradın
Aslanlayu kökredim
Alplar başın togradım
Emdi meni kim tutar
-----------------------------------
Tokış içre uriştım
Uluğ birle karıştım
Tüküz atın yarıştım
Aydım: <<Emdi al, Utar !>>
-----------------------------------
Başı anıng alıktı
Kanı yozup turuktu
Balığ bolup tagıktı
Emdi anı kim yeter
-----------------------------------
Kurvı çuvaç kuruldı
Tugum tikipp urıldı
Süsi otın oruldı
Kançuk kaçar oltutar
-----------------------------------
Emdi udhın udhandı
Kidin telim ökindi
El bulgalı igendi
Andağ eri kim utar
-----------------------------------
Tapdu manga ilindi
Emgek körüp ulındı
Kılmışınga ilendi
Tutgun bolup ol katar
-----------------------------------
Keldi berü artıru
Berdi elin erturu
Munda kalıp olturu
Bükri bolup ün büter
-----------------------------------
Eren arığ örpeşür
Öçin kekin irteşür
Sakal tutıp tartışur
Köksi ara ot tüter
-----------------------------------
Alplar arığ alkışur
Küç bir kılup arkaşur
Birbir üze alkaşur
Edhgermedhip ok atar
-----------------------------------
Alp ereni udhurdım
Boynın anıng kadhırdım
Altun kümüş yudhurdım
Süsi kalın kim öter
-----------------------------------
Kanı akıp yuşuldı
Kabı kamığ teşildi
Ölüğ bile koşuldı
Toğmuş güni uş batar
-----------------------------------Tını yeme üçükti
Eri atı içikti
Işı takı çülikti
Sözün anıng kim tutar
-----------------------------------
Işı anıng artaşup
Ograk bile örteşip
Boynun alıp kadhışıp
Tutgun alıp kul satar
-----------------------------------
Küci tengi tokuştı
Oguş konum okuştı
Çerig taba yakıştı
Bizge kelip öç öter
-----------------------------------
Tıgraklanıp seğirtti
Evin atın yügirtti
Bizni kamıg angıttı
Andağ süge kim yeter
-----------------------------------
V
Eren alpı okuştılar
Kıngır közün bakıştılar
Kamuğ tolmun tokuştılar
Kılıç kınga küçin sığdı
-----------------------------------
Idhu berüp boşuttum
Tavar yoluğ taşuttum
Eren essin aşuttum
Yükün barça özi çağdı
-----------------------------------
Begim özin ogurladı
Yarağ bilip ogurladı
Uluğ Tengri ağırladı
Anın kutkı türi togdı
-----------------------------------
Tangut süsin üşikledi
Kişi ışın elikledi
Erin atın belikledi
Bulun bolup başı tığdı
-----------------------------------
Özin ögnüp urıldadı
Yırak yeriğ karıldadı
Atığ kemşip urıldadı
Ufut bolup tüpü ağdı
-----------------------------------
Telim başlar yuvaldımat
Yagı andın yavaldımat
Küçi anıng keveldimet
Kılıç kınka küçin sığdı
-----------------------------------
Abang kalsam udhu barıp
Tutar erdim süsin tarıp
Bulun kılıp başı yarıp
Buluğ barça manga yığdı
-----------------------------------
Aga büktir üze yordım
Barıp yakık kıya kördim
Ani bilip takı bardım
Tükel ygı töri togdı
-----------------------------------
Kudhı kıgrıp oğuş terdim
Yagı karı kiriş kurdum
Tokuş içre uruş berdim
Eren körüp başı tığdı
-----------------------------------
Eren ıdhup söke turdı
Başo boynun söke turdı
Ufut bolup büke turdı
Udhu kama tiben tiğdi
-----------------------------------
Katun Sini çoğıladı
Tengüt Begin yagıladı
Kanı akıp jagıladı
Boynun suvın kızıl sağdı
-----------------------------------
Tengüt Hanı yubıladı
Ölüm birle tüpiledi
Kadhaşları tabaladı
Ölüm körüp yüzü agdı
-----------------------------------
Evin barkın satıgsadı
Yolug berip yarıgsadı
Tirig erse turugsadı
Angar sakınç küni togdı
-----------------------------------
Yagı begdin udhukladı
Körüp süni adhıkladı
Ölüm anı konukladı
Agız içre agu sağdı
-----------------------------------
Anı yetip süngüledi
Başın yandhru yangıladı
Eren bayup müngiledi
Anıng alpın kara boğdı
-----------------------------------
IV
Beçkem urup atlaka
Uygur’daki Tatlaka
Uğru yavuz ıtlakaa
Kuşlar gibi uçtımız
-----------------------------------
Kedhruk katığ tügdümüz
tengriğ öküş öğdümüz
kemşip atığ tegdimiz
aldap yana kaçtımız
-----------------------------------
Tünle ile bastımız
Tengme yangak pustımız
Kesmelerin kestimiz
Mınglak erin bıçtımız
-----------------------------------
Kelngizleyü aktımız
Kendler üze çıktımız
Furkan evin yıktınız
Burkan üze sıçtımız
-----------------------------------
Agdı kızıl bayrak
Togdı kara toprak
Yetşü kelip Ograk
Tokşıp anın keçtimiz
-----------------------------------
Kimi içre oldurup
Ila suvın keçtimiz
Uygur taba başlanıp
mınglak elin açtımız
-----------------------------------
DÖRTLÜKLER
Sü geldi yer yapa
Karar kar…
Kaçtı angar <<Alp Aya>>
Ufut bolup ol yaşar
-----------------------------------
Uhdım barıp sangdadı
Tegre durup angdırdı
Saçın kıra mengdedi
Arzulayu er avar
-----------------------------------
Mening bile kengşedi
Bilgi manga tengeşdi
Eren bile süngüşdi
Alplar başın ol yuvar
-----------------------------------
BEYİTLER
Utru urup yağdı angar kiş okı çılgıvar
Aydım: <<Aşığ kılgu emes sen takı yalvar>>
-----------------------------------
Yaşnat kılıç başnı üze kakgıl yara
Bıclıp anıng boynı takı kalkan tura
-----------------------------------
Öngdün nelek yalvarmadıng, kaç kata berding tavarı
Tolumlung bolup katındıng, kanıng emdi yer suvarı
-----------------------------------
Korkma angar otru turup tegre yere
Kapsa anıng alpagutın andan yara
-----------------------------------
Şaşkın kişi ayılsın
Yurda töre yayılsın
Kurtla kuzu güdülsün
Kaygı yine savulsun
Yurtta düzenli, barış içinde, kaygısız yaşamak için uyanıp savaşalım:
---------------------------
Tan atınca yürüyelim
Budhruç un kanını istiyelim
Basmılların Beyini yakalım
Şimdi yiğitler toplansın
Şimdi toplanıp şafakla Basmıl’lar üstüne yürüyelim, Beylerini yakarak Budhruç’un öcünü alalım.
-----------------------------------
Gece ile göçelim
<<Yamar>> suyun geçelim
Kaynak suyun içelim
Yufka düşman ovulsun
Geceden kalkıp Yamar ırmağını geçerek zayıf düşmanı ezelim.
-----------------------------------
Çep çevre çevirelim
Attan inip koşalım
Aslan gibi kükreyelim
Onun gücü gevşesin
Düşmanı çevirip aramıza alalım, yaya saldırıp aslan gibi kükreyerek onun gücünü kıralım.
-----------------------------------
Çığrışıp atı sürelim
Kalkan – süngü vuruşalım
Kaynayıp coşarak yumşayalım
Katı düşman yumuşasın
Savaş nağralarıyla atılıp kalkanla, süngüyle ve coşku ile vuruşalım. Bizim öfkemiz insin, sert düşman yumuşasın.
-----------------------------------
II
Geldi bana <<Tat>>
Kuşa olup et
Dedim şimdi yat
Seni diler kerkes, kurt
Bana bir Uygur gavuru geldi: öldürüp leşini kurda kuşa yem ettim.
-----------------------------------
Onun işin bitirdim
Yoldaşını kaçırdım
Ölüm zehrin içirdim
İçi yüzü buruşarak
Onun yoldaşını kaçırıp, korkmasına açmadan kendisini öldürdüm.
-----------------------------------
Dedim: Görüp niçin kaçmadın
<<Yamar>> suyun geçmedin
Mallarını saçmadın
Al yesin seni sırtlan
Madem beni görünce kaçmadın, kurtulmalık da vermedin, öyle ise sırtlana yem ol.
-----------------------------------
III
<<Budhraç>> yine kudurdu
Yiğitlerini ayırdı
Askerini döndürdü
Gelmek için toplaşır
Yabaku Beyi Budhraç yine kudurdu: yeniden dönüp üzerimize saldıracak.
-----------------------------------
<<Basmıl>> askerini coşturdu
Hepsi gelip toplandı
<<Arslan>>dan yana yöneldi
Korkup başı döner
Basmıl Beyi ile Arslan Bey’in savaşını anlatıyor.
-----------------------------------
Emaneti beğenmezlik etmedi
Alacaklıyı görüp arlanmadı
Arkadaşlık üzere durmadı
Kalabalık adamlar toplaşır
Emanetin, borcunun üzerine yattı. Dostluğa ihanet etti. Bir de utanmadan üzerimize geliyor.
-----------------------------------
Susatan güneş kapladı
Umulan adaş kıskandı
<<İrtiş>> suyun geçem dedi
Ulus ondan ürküşür
Ummadığımız adam, ummadığımız zaman üstümüze yürüyor. Ulus ürküntüye kapıldı.
-----------------------------------
Gelse eğer tarkanım
İyileşir yuvam, oymağım
Dağılmaz derneğim, topluluğum
Şimdi asker saf saf olur
Başımız (Bey) çıkıp gelse bu terslikler düzelir, halk derlenir toparlanır, asker de savaşa hazır olur.
-----------------------------------
Belki vaz geçti kurduğundan
Geldi yakışıklı elçisi
Kendi dereuğradığında
Yiğitler hep toplaşır
Belki kararımı değiştirdi de elçi gönderdi. Kendisi derede, yiğirler savaş için toplanıyor.
-----------------------------------
İrtiş Suyu Yemek’i
Sıvadılar bileği
Pektir onun yüreği
Gelmek için toplaşır
Kıpçak’ların <<Yemek>> boyu, üzerimize gelmek için hazırlanıyor.
-----------------------------------
Anlaşma bitiği yazıyorlar
Sağlam yemin veriyorlar
Handarı yardım diliyorlar
Basmıl’lar, Çomal’lar toplanıyor
Barış oluyor, Basmıl ve Çomal boyları toplanıyor.
-----------------------------------
IV
Öfkem gelip fırladım
Aslan gibi kükredim
Alplar başın dogradım
Simdi beni kim tutar
Öfkeyle dışarı uğradım, Aslan gibi kükreyerek nağralar attım, yiğitlerin başını doğradım. Şimdi beni kim tutar ?
-----------------------------------Tokuş içre vuruştum
Büyüklerle karıştım
Sakar atla yarıştım
Dedim: <<Şimdi al, Utar!>>
Savaşta vuruşarak büyükler arasına karıştım, hızla koşup <<Utar>> adlı kişiye yetiştim ve ona okladım.
-----------------------------------
Yarası onun azdı
Kanı şorlayıp durdu
Yaralanıp dağa çıktı
Şimdi ona kim yeter
Yaralı, yaralı öyle bir hızla dağa çıktı ki arkasından yetişilmezdi.
-----------------------------------
Otağ çadırı kuruldu
Tuğum dikip kös vuruldu
Askeri otça biçildi
Nere kaçarsa o tutar
Bir kez kavga kuruldu, onun eskeri de kırıldı, o nereye kaçabilir? O, onu tutar.
-----------------------------------
Şimdi uykusundan uyandı
Sonra bin pişman oldu
Barış olacağında çekindi
Onun gibi adamı kim <<ütebilir>>
Aklı başına geldi, savaştığına pişman oldu. Barış olurken de tedbirli davrandı. Öylesini bu kumarda kim yenebilir?
-----------------------------------
<<tapdu>> (?) manga tutsak oldu
Zahmet görüp sıkıldı
Yaptığına ilendi
Tutsak olup sıkılır
Sonunda tutsak oldu. Yaptıkları için kendine ileniyor ama, ne fayda şimdi sıkılıyor.
-----------------------------------
Geldi bir çalımla ki,
İlini üste verdi
Burda kalıp oturur
Bel bükük, sesi kısık
İlimizi almağa yüksekten atarak geldi, kendi ilini bize armağan etti. Şimdi yanımızda tutsak.
-----------------------------------
Adamlar yaman kabarıyor
Öcünü, hıncını istiyorlar
Sakallarından tutup sallıyorlar
Göğüslerinde öc ateşi tütüyor.
Birbirlerine yaman girdiler.
-----------------------------------
Yiğitler yaman döğüşüyor
Güç birliği edip arka veriyorlar
Birbirlerini öğüyorlar
Düşünmeden ok atıyorlar
Savaş kaştı. Yiğitler tam bir dayanışma içinde.
-----------------------------------
Yiğit erleri seçtim
Boynun onun büktürdüm
Altın gümüş ganimet aldım
Askeri kalabalık kim geçer
Yiğitlerini yendim. Altın gümüş toplamaya başladım. Kalabalık askerin altınını toplamakla bitmiyor. Vaz da geçilmez.
-----------------------------------
Kanı akıp dondu
Kabı bütün deşildi
Ölü ile birleşti
Doğmuş güneşi batıyor
Bedeni delik deşik oldu, ölmek üzere. İşte ölüyor.
-----------------------------------
Sesi yine kısıldı
Adamı, atı alındı
İşi dahi bozuldu
Sözün onun kim tutar
O, yenildi artık. Kimseye söz geçiremez.
-----------------------------------
İşi onun bozulup
Oymak ile birleşip
Boynunu alıp bükerek
Tutsak alır köle satar
Tutsağın işi bozuldu. Oymaklarla birleşip korku saldılar. Onlara boyun büktürdüler. İşte tutsak alıyor, kölegibi satıyor.
-----------------------------------
Var gücüyle vuruştu
Tüm oymağı çağırdı
Asker iyice yaklaştı
Bize gelip öc istiyor
Var gücüyle vuruşup oymağa da haber etti. Asker iyice yaklaştı. Öcünü bizden almak istiyor.
-----------------------------------Yiğitlenip seğirtti
Erini, atını koşturdu
Bizi bütün şaşırttı
Onca askere kim yeter
Böyle bir savaşta, bu askere kim dayanır? Güç mü yeter?
-----------------------------------
V
Erler yiğiti birbirini çağırdı
Kızgın gözle yan yan bakıştılar
Tüm silahlarla vuruştular
Kılıç kına gücin siğdı
Yiğitler birbirini vuruşmaya çağırıp kıyasıya çarpıştılar. Kılıçlar kınlarına güç bela girdi.
-----------------------------------
Özgürlük verip bıraktım
Mal bulsun diye dışarı saldım
Adamların ayıbını kapattım
Yükünü tüm kendi sardı
Tutsağımı kurtulmalık bulup getirsin diye serbest bıraktım. Kimse ona yardım etmedi. Kendi yükünü kendi çekti.
-----------------------------------
Beynim kendini gizledi
Silah bilip fırsat gözledi
Ulu Tanrı ağırladı
Onun kutu, devleti yüceldi
Tangut Beyi, askerden saklandı, fırsat kolladı. Sonra muradına erdi.
-----------------------------------
Üşümüş, Tangut askerini bastı
O kişilerin işlerini alaya aldı
Askerini atını armağan kıldı
Tutsak olup baş eğdi
Tangut askerini üşümüşken bastıtıp yendi. Beyini de tutsak aldı.
-----------------------------------
Öğünmekte ileri gitti
Irak yeri arşınladı
Atını sürüp haykırdı
Mahcup olup tepeyi aştı
Yüksekten atarak saldırdı, ama sonunda mahcup düşüp kaçtı
-----------------------------------
Pek çok başlar yuvarlandı
Düşman ondan yavaşladı
Gücü onun gevşedi de
Kılıç kına gücün sığdı
Düşman zayıf düştü de vuruşma güçlükle bitti.
-----------------------------------
Dilesem ardından varıp
Tutardım askerini bozup
Tutsak edip başını yarardım
Nesi varsa tüm bana yığdı
Dileseydim, yakalar, tutsak ederdim. Fakat
Bütün malını bana verip kurtuldu.
-----------------------------------
Sarp yamaçlarda yürüdüm
Yakın varıp karaltı gördüm
Onu tanıdım da vardım
Tüm düşman tozu yükseldi
Dağda yürürken bir karaltı gördüm, yakınına varınca hemen tanıdım: düşmanın tozu yükseliyordu.
-----------------------------------
Aşağı çığırıp boyu derdim
Düşmana karşı kiriş kurdum
Tokuş içinde vuruş verdim
Erler görüp başını eğdi
Oymağı toplayıp, kirişini kurdum. Savaştım, düşmana baş eğdirdim.
-----------------------------------
Adam salıp dizüstü geldi
Başına boyuna söğdü
Mahcup olup büküldü durdu
Kovalama diye boynunu büktü
Yenilince edebiyle durmasını bildi, alçaktan aldı, yalvardı.
-----------------------------------
<<Katun- Sini>> halkı çığtıştı
Tengüt Byini düşman bildi
Kanı akıp çağıldadı
Boyun suyunu kızıl sağdı
Tengüt- Katunsini halkları savaştı. Kanları çağıl çağıl aktı. Boyunlarından su gibi kan aktı.
-----------------------------------
Tengüt Hanı hile yaptı
Çlüm ile tepesine indirdi
Yakınları hep kınadı
Ölüm görüp bozuldu
Tengüt Hanı, hile ilek Katunsini Hanını yendi. Yenileni en yakınları ayıpladı. Ölümü görünce rengi uçtu.
-----------------------------------
Evim barkım satam dedi
Fidye verem sagılanam istedi
Sağ kalıp yaşıyam dedi
Ona sakınacak günler doğdu
Kurtulmalık verip kurtulmak ve sağ kalmak istedi. Fakat ona kaygılı günler başladı.
-----------------------------------
Düşman beyden uyukladı
Görüp askeri şaşaladı
Ölüm onu konukladı
Ağzının içine ağı sardı
Düşman, beye güvenip uyukladı. Askerin baskınına uğrayıp öldürüldüler.
-----------------------------------
Onu yetip süngüledi
Yarasını yeniledi
Erler zenginleşip ganimetlendi
Yiğitlerini kırıp boğdu
Savaşta yendi: askerini kırdı. Kendilerini ganimetle zenginleştiler.
-----------------------------------
VI
Belge vurup atlara
Uygur’daki Tatlara
Hırsız, kötü itlere
Kuşlar gibi uçtuk
Uygur gavurlarının, o hırsız itlerin üzerine atlanıp kuşlar gibi uçtuk
-----------------------------------
Kuyruk sıkı düğümledik
Tanrıyı çok çok öğdük
Gemleyi o atı üzengiledik
Aldatmak için kaçtık
İlkin bir aldatmaca yaptık.
-----------------------------------
Geceyle birlik bastık
Her yandan pusu kurduk
Perçemlerini kestik
<<Mınglak>> adamlarını biçtik
Gece basıp pusu kurduk. Saçlarını kestik. Mınglak ilinin halkını biçtik.
-----------------------------------
Seller gibi aktık
Kentler üstüne çıktık
Mabetlerini yıktık
Putlar üstüne sıçtık
Kentlerini alıp tapınaklarını yıktık, putların üstüne sıçtık.
-----------------------------------
Yükseldi kızıl bayrak
Havalandı kara toprak
Yetişip geldi Ograk
Savaşıp ondan geciktik
Ograk’lar yetişti, savaştığımız için geç kaldık.
-----------------------------------
Gemi içinde oturup
<<Ila Suyu>>nu geçtik
Uygur’dan yana yönelip
<<Mınglak>> ilini açtık
Ilay’ı gemi ile geçip Uygurdan yana yöneldik. Mınglak ilini açtık.
-----------------------------------
DÖRTLÜKLER
Asker geldi atnın tozuyla
Karlı dağ ufku örtüldü
Kaçtı ona <<Alp Aya>>
Mahcup olup gizleniyor
Kalabalık askerlerin katıldığı savaşta <<Alp Aya>> adlı kişi yenilip küçük düştü
-----------------------------------
Arkasından varıp kovaladı
Çevresini kuşattı
Saçını yolup dağıttı
Çakal gibi adam avlar
Savaşta bir yiğidin bir adamı nasıl yakaladığı anlatıyor.
-----------------------------------
Benim ile danıştı
Aklı bana denkleşti
Yiğitlerle çarpıştı
Alpların başını yuvarlıyor
Akıllıca döğüşüp baş kesiyor.
-----------------------------------
BEYİTLER
Karşıda durup yağdı ona sadaktan <<çılgıvar>> oku
Dedim: <<Fayda vermez sen daha yalvarsan da>>
-----------------------------------
Parlat kılıcı, başının üstüne oy yara
Biçilsin onun boynu dahi kalkan tura
-----------------------------------
İlkin neden yalvarmadın? Kaç kez verdin mal, vergi?
Silahlanıp hem serteldin. Kanın şimdi yeri sular.
-----------------------------------
Korkma ondan, karşı durup çevre yere
Kuşat onun yiğitlerini, ondan uzaklaştır.
-----------------------------------
